I roto i te pūrongo o te tau kua hipa, i oati mātou ki te ine i ā mātou mahi ki te whakapakaritanga o te kanorautanga, te whakaūnga me te rongonga o te aroha. Nā te Kōwheori 19 kē i whakakotahi tō mātou ahurea wāhi mahi, te hāngai nei ki te whānau, te whakahuihui nei i ō mātou tāngata e mahi ana ki ngā hapori taiwhenua, ki ngā tāone anō hoki.
I whai mātou kia waere te huarahi o ā mātou mahi puta i ngā whaitua katoa, he ratonga matua hoki mātou. Ā ko te whai mahi, ko te whai pūtea tētahi aronga matua i te takanga o te wā, me te aronga o ā mātou whakaputanga kōrero ki ō mātou kaimahi. Ka tautohu, ka mahi tahi ki ngā whakauru ā-rohe, ki ō mātou tāngata, ki ngā iwi hoki huri noa i Aotearoa hei whakaū ka āhei mātou ki te kopou mai i ngā tāngata pūmanawa nui ki roto o Moana, i te taha o ō ngā mātanga i whakapakaritia i konei, mā roto i ētahi mahi whakatairanga i roto o Moana katoa.
He pakihi ā-motu mātou, ā, nā konei i arotahitia ai ō mātou kaiwhakahaere rōpū, kaiwhakahaere wāhi mahi hoki. Ka hāpai rātou i te mānuka, ka rawe hoki te tukutuku kōrero nunui ki ngā kaimahi o aua wāhi kia whāia ai ngā tikanga, ngā tikanga whanonga hoki. Ko te mea nui ko te āta whakaea i te haepapa ā-pūtea ki ō mātou kaipupurihea, me te manaaki i ō mātou tāngata e ai ki tō mātou mātāpono, arā te manaakitanga. Nā konei i noho ai ko te whāinga tikanga hei inenga angitu nunui i te roanga o te wā pūrongo mō Te Tangata, Te Ahurea.
I tautoko mātou i ngā kaimahi i runga i ngā ritenga kaimahi hou, i te māramatanga hoki ki te utu me ngā rā whakatā e tika ana.
I mahi tahi tonu mātou ki ō mātou hoa ūniana, i tua atu i te whiriwhiringa tahitanga, kia haumaru ai ō mātou tāngata, ā mātou mahi hoki e haere tonu nei.
Mike Kenney - Tio, Whangaroa
Carmen Kent - Kai Ora, Palmerston North
Ahakoa kīhai mātou i wātea ki te tuku atu i te tātaritanga ūnga o ngā tau e rua nei, nā te Kōwheori 19, i hāpai tonu ō matou tira i te whakapāpātanga ki ō mātou tāngata hei kaupapa nui i roto i ēnei wā taumaha.
Ko te mahere mahi, ko te whakarongo, ko te whakatinanatanga hoki ngā kaupapa whakapāpātanga nui huri noa i Moana e hiahia ana mātou ki te whakamātau, inā koa ko te tuku kōrero rāroto, ko te whakamānawa hoki.
I oti i te Ohu Whakahaere tētahi hui i waho i te tari i te Pēpuere, e rua rā te roa, i reira hoahoa ai i tētahi hōtaka ārahitanga kia hua ai te hononga, te kotahitanga e hiahiatia ana kia pai atu te whanonga o Moana. I takea mai te hōtaka i te whanaketanga o te piripono, te māramatanga, me te wetenga o ngā here kia pai ai te mahi tahi.
Me whai pūkenga, me whai taputapu, me whai rauemi ō mātou kaiārahi kia pai te whakapakari i ō rātou tira, kia eke ai ngā mahi ki te taumata. Taea noatia tēnei rā, nuku atu i te 50 ōrau o ngā kaiārahi kua whai i tētahi kōhi whakahaerenga matua e hāngai ana ki ngā kaupapa taketake.
I oti te Wāhanga Tahi o te whanaketanga o te poutarāwaho – Te Tūhura, Te Whātoro – tae atu ki te arotake o ngā taputapu kei a mātou kē, ki ngā uiui rāroto hoki.
He poutarāwaho hukihuki tā mātou, a, kua tīmata ki te waihanga rauemi mō ngā akoranga.
E kaha tonu ana te aronga ki ngā tūraru nui, me ētahi atu tūraru hoki, hei whakamāmā, hei whakamatua hoki mā mātou i te roanga o te FY21.
Ko te tūraru nui ko tērā e taumaha ai āna putanga ahakoa te nui, te iti rānei o te whakapae ka hua ake taua tūraru.
He mea whakatau ā mātou aronga tūraru i runga i te tātaritanga raraunga i kohia rā i ngā tau torutoru kua hipa, nā runga i tō mātou kaha ki te pūrongo, ahakoa te māmā atu o ngā putanga engari he kaha ake te putaputa mai.
He mahi pai rawa te tātaritanga mō te whakahaerenga o te haumarutanga o ō mātou kaimahi huri noa i ngā rohe, ā, e piki ana te kaha o te tautoko mai i te horanga o te mate urutā.
I tupu tā mātou pūrongo hauata, pūrongo mātaitanga hoki mā te 17 ōrau i te tau kua hipa, ā, e 42 ōrau te pikinga mai anō i te FY19. Kua pēnei ahakoa ngā nōhanga rāhui, ā, ka koa te ngākau.
Ka homai tā mātou hanganga pūrongo i ngā māramatanga roroa ki ngā hinonga, e pai ai tā mātou aro atu, tā mātou pare rauemi atu hoki.
Ko ngā tatauranga e aroa nuitia e mātou ko te nui o te whakapāpātanga e pā ana ki te pūrongo, ki te ūnga hoki a ngā kaiārahi me ngā kaimahi. E kōmai ana te ngākau ki te mātai i ngā pikinga o ngā pūrongo whānui, me te ūnga o ō mātou kaiārahi ki te hauora me te haumarutanga, e 52 ōrau te nui o te pikinga.
Ahakoa tā mātou kaha ki te whakamahi i ngā kōrero o roto i ā mātou kauwhata, e mārama ana ki a mātou ko te tino tohu nunui ko te kōrerohanga mai a ō mātou tāngata, ō mātou kaiārahi me ō mātou kaimahi e ū ana ki ngā kōrero haumarutanga – hui komiti mai, Tackle Box mai, hui kete maitai mai.
Ko te āhuatanga e kitea ai te angitu ko te whaitua e hāneanea ai, e kaha ai ō mātou tāngata ki te kōrero mai, ki te marohi i tētahi whakaaro, ki te waihanga i tētahi urupare ki te urupounamu, ki te whakamiramira rānei i tētahi take.
Nutana Wiki - Tio, Parengarenga
Kāore e kore he tūmau te noho a te haumarutanga hei kaupapa matua. He rite hoki te nui o te hanga whaitua whaihua, whaitua whakahihiko hoki i ō mātou tāngata, e ora ā-pūtea ana, e haepapa ā-oranga tonutanga ana, kia pai ai te pānga ki ō mātou kaimahi, ō rātou whānau, me ō mātou kaipupurihea. Koirā te kamupene e whai nei a Moana.
Kāore tētahi e kapo i te mana o tētahi, ā, ehara i te kaupapa nui e piki ana, e heke ana i te rārangi.
Kua noho mai tēnei hanga hei āhuatanga mahi, hei āhuatanga mahi tahi mō mātou katoa i Moana. Ko te inenga angitu matua ko te haumarutanga, ko te pikinga o te oranga o ō mātou kaimahi.
E koa ana te ngākau ki te pūrongo ake i te ārahitanga e whakaaturia tonutia ana e tō mātou Ohu Tumu. Nuku atu i te rua tekau mā rima ngā toronga a ngā tumu mō te haumarutanga me te hauora ki ngā wāhi o Moana huri noa i Aotearoa.
E tirotiro atu ai ngā kanohi haumarutanga hou ki ngā wāhi mahi, ko ngā toronga nei te wā e kite ai ngā Tumu i tā mātou rautaki e whakatinanatia ana, me te noho tahi hoki ki ō mātou kaimahi i ngā rohe.
Nā te rāhui anake o te Kōwheori 19 i te Ākuhata te hōtaka i aukati atu, engari e rikarika ana te ngākau kia tau mai ngā Tumu hei te roanga o FY22.
Wiri Tio Team celebrate Pink Shirt Day
Nā ngā kaupapa hauora o tā mātou hōtaka, o Hīkoi te Ora, i kaha ai te ūnga mai o ngā tāngata i ngā wāhi mahi katoa. Ko ētahi kaupapa ko te Wiki o te Reo o Hāmoa, ko te rīwhi i ngā mīhini hoko kai ki ngā kai ora i ētahi o ō mātou wāhi nui, ko te Rā Hāte Māwhero, ko Mātariki, ko ngā Toa Kīhai i Whakataukītia, me Oranga ā-Pūtea, ā-Hinengaro hoki.
I whakahaeretia hoki tā mātou Tatauranga Hauora tuatahi, ā, he pai hoki te whai wāhitanga mai, arā e 67 ōrau. I whakautua hoki ētahi ki ngā reo o Tonga, o Hāmoa, me te reo Ingarihi. Nā ngā tatauranga nei i pai ai tā mātou hanga i ētahi atu kaupapa e aro ana ki ngā āhuatanga e tino pīrangitia ana, e tino hiahiatia ana.
Ko Moana New Zealand tētahi o ngā hunga tuatahi ki te whakamahi i te hangarau pātū kirikakā hei maitai i roto i te kete, kia ū ai te haerenga tonutanga o ā mātou mahi, me te oranga o ō mātou kaimahi hoki.
Ko mātou te rōpū tuarua o te motu ki te whakatū pātū kirikakā hei kaupare i te Kōwheori 19, ā, i muri mai hoki kia ea ai ngā ritenga OMAR mō te tukunga ki Haina. Ka tukuna e ngā pātū kirikakā kia haere te tangata i tirohia ki ētahi wāhanga o te whare i Maungarei mehemea he pāmahana ora tōna.
Koinei tētahi tauira o tā mātou rautaki mō te Kōwheori 19. Ko ētahi atu whakaritenga ko te tukutuku kōrero, ko ngā whakamāramatanga o ngā karo ārai mate, ko te tautoko i ō mātou tira i roto i ngā panonitanga taumata ōhiti, me te āta wherawhera i ngā hiahia o ō mātou mema e mahi ana ki te kāinga, ki te muranga mai o te ahi anō hoki.
Tio Team Whangaroa
Ko tētahi āhuatanga papai ki ō mātou tāngata i te tau nei ko te kite i a rātou anō, me ā mātou mahinga hoki, ki roto i te putanga roroa o te rārangi kiriata hou nei, o Home, Land and Sea.
Nā Te Māngai Pāho te pūtea tautoko, ā, ka whakaaturia ngā pakihi ā-whānau, ā-hapū, ā-iwi hoki e pā ai te rongo o te iwi Māori ki te ao.
Nā te whai wāhitanga atu o Moana New Zealand i kotahi ai ō mātou tāngata i te roa o te wā taumaha nei, ā, i rongo mātou i te reka o te whai wāhi ki tētahi āhuatanga motuhake.
Mai i te wheketere ki te muranga ahi, ki ngā kaimahi ika, ki ngā kaihao ika pāmu huri noa i ngā rohe e mahi ai mātou, ka mau i te kiriata nei ngā taumata katoa e whai ai tō mātou pakiwaitara, tō mātou ingoa hoki ki te piki.
He hōnore ki a mātou i te whaiwāhitanga atu, ā, ka whakamānawa hoki i te takinga ā mātou i tō mātou kōrero i runga Whakaata Māori. Tēnei ka mihi ki a Jack Media, Te Māngai Pāho, me ngā kaimahi katoa i whakapuaki i ō rātou whakaaro ki te motu.
Ko te whakarāpopoto pai o te taonga i tukuna iho e te hunga taumata rau pērā i a Whaimutu Dewes ko ngā tikanga Māori i tukuna iho ki ngā whakatupuranga. Mō te hunga o tai, ko te āheinga ki te kohikohi, ki te hora, ki te kai i te kaimoana – inā rā ki mua i ngā marae, i ngā kāinga mō te pātaka – koia ko te pū o te tuakiri Māori.
Kua hangā e Moana New Zealand te karahipi Te Pae Tawhiti hei mihi ki ngā koha nui, ki te titikaha hoki o Whaimutu ki ngā mahinga ika Māori. Ia tau, ia tau whakawhiwhia ai ki tētahi tauira wānanga Māori e whai ana i tētahi tohu e pā ana ki ngā akoranga ā-tai, te ahumoana, te whakapaitanga kaimoana rānei.
I noho tahi mātou ko ngā kaiwhiwhi karahipi tuatahi, arā ko Daria Bell rāua ko Te Atawhai Amaru-Tibble.
He aha te pānga o tō whakapapa ki tō whakaaro ki te whai i ngā akoranga ahumoana?
Daria:
He Māori ahau, ā, e whakapono ana ahau ka āwhina tērā ki te hoatu kaimoana ki tōku whānau, ā, haere ake nei. He wāhanga nunui te kaimoana o tōku ahurea, me te hora hoki i te kai ki te tēpu. Nāna ahau i whakaawe hei kaitiaki, hei tiaki i ngā taonga kei a tātou. Ko tēnei mea te ahumoana he kimi mahi e ora tonu ai te mauri, kia whakatūturutia ai te mauri ora, me te hoatu anō i te kaimoana mā te whānau, mā Aotearoa, mā te ao whānui anō hoki.
Te Atawhai:
Me hoki rā ki aku taketake, ki te Rēkohu rā anō. Ka hūnuku atu tōku koroua i Timaru ka moe ai i tōku kuia, ā, ka tīmata rāua ki te hī ika. I mua tata tonu i te horanga nuitanga o te kōura ka wehe rāua, ka hoki anō i muri tonu mai. Nā reira i whiria ai te taukaea tānekaha i roto i tōku whānau ki ngā mahi hī ika, ā, ki ōku whakaaro he huarahi akoranga pārekareka te ahumoana, te mahi ika hei whai māku.
He momo ika, he āhuatanga oranga taimoana rānei tāu e pai ai?
Daria:
Ko te kina, te pāua, te kōura me ngā ika – te tāmure, te tarakihi me te haku. Ko ngā mea e tino hiahia ai tōku whānau ki te hao. Nā tōku tupuranga i pēnei ai ngā wāhanga e pai ai ahau, me ngā momo ika e waia ai te iwi Māori ki te kohi.
Te Atawhai:
Ko te kōura. E tino pīrangi ana ahau kia mārama mai ōna nekehanga, tōna nōhanga, me pēhea te whakapūmau i tōna mauri, me pēhea te whakatupu. Ko te pāmu moana uriuri te kaiwhakahihiri i ahau. Kua kite au i ngā kaupapa moana uriuri ki Amerika, e hangaia ai ngā pūnaha nōhanga ākau horihori kia pai ai te noho, te tupu hoki o ētahi momo kōura e āhua rite ana i roto i te ora.
He aha te tautoko a te karahipi i tua atu o te tautoko ā-pūtea e mārama rawa ana te kitea?
Daria:
Ko te rite nei ka toitū te mauri o te ako nā runga i te karahipi nei, arā ko te āwhina nui ko te taituarātia ōku e ētahi. Ko tōku whakaari hei kaitiaki, he rite ki tō Moana. He mea nui ko ētahi atu tāngata, ētahi atu rōpū hoki i runga i te whakaaro kotahi.
Te Atawhai:
Kia pono te kōrero, ka puta tōku ingoa ki te umanga, inā rā ki roto o Moana New Zealand me ngā kāhui e noho ai ia – he rite tōna mana ki tō te whiwhinga o tāku tohu, ki ahau nei [ka kata]. He wāhi iti te ao. Ko tāku whakataukī tēnei, whiria te taura here, kaua e wetekina kētia.
Ki ōu whakaaro he aha kei tua o te pae mō te ahumoana i Aotearoa?
Daria:
Ki ahau nei ka toitū tōna mauri, ka nui kē ko te koha ki te moana – ka kaha tātou ki te kawe atu i ngā hua i roto i ā tātou kura ahumoana, me te whakahoki atu i ngā mea i nui rawa ai te kohia. Ka whakaū anō i te mauri o Tangaroa kia pai ai te hoatu kai ki te katoa, engari me whakatūturu hoki ka kore tātou e whakapā mamae ki te taiao hoki rā.
Te Atawhai:
He māmā. Ko ngā mahi atamai katoa mō te kōura.
He aha tō kupu ki ngā tamariki mō te aroha nui atu ki te mauri o Tangaroa, o te whenua hoki?
Daria:
Ko te akiaki kia nui atu ai te aroha – he mauri hoki tērā. Kua roa taua hononga e mau ana; me takoha anō tātou ki taua mauri.
Te Atawhai:
Ka whai wāhi tātou katoa ki te moana. Kohia kia rawaka hei kai māu, koirā tāku i ako ai. He pērā anō ki uta, kaua mō te hī ika noa iho.
Kei hea koe ā te tekau tau?
Daria:
E hurihuri haere ana i ngā hapori tuawhenua i Aotearoa me te whāki anō ki ngā tāngata ko te pūtaiao hoki tētahi mahi e taea ana e rātou. He kaipūtaiao māori nei te iwi Māori, ā, e hiahia ana ahau ki te kī atu ki a rātou e wātea ana tēnei huarahi ako ki a rātou. Kei te pīrangi hoki ahau ki te ako i ngā tāngata ki ngā painga hauora o te kaimoana kia mau tonu ai te māramatanga ā-ahurea o te kai ora.
Te Atawhai:
E kite ana ahau i ahau anō ki te tūranga o Steve Tarrant (Tumuaki o Moana New Zealand). Tō Mark Ngata rānei (Kaiwhakahaere Matua o Inshore of Moana New Zealand). Whāia te pae tawhiti, ā, e hiamo ana tōku tinana.
E whai ana a Te Atawhai Amaru-Tibble i te Tohu Tauhokohoko me te Pūtaiao ki te Whare Wānanga o Ōtākou, ko ngā kaupapa matua ko te ahumoana, te whakahaerenga mahinga ika, me te pūtaiao mahinga ika. Nō Ngāti Mutunga o Wharekaui, Te Whānau a Karuwai me Ngāti Porou ia.
E whai ana a Daria Bell i te Tohu Pūtaiao, ko te ahumoana te kaupapa matua, ki te Whare Wānanga o Waikato. Nō Te Whānau-ā-Apanui, Ngāti Tūwharetoa, Ngāti Maniapoto, me Te Arawa ia. I whakatupuria i Raukokore, kei Te Tairāwhiti o Te Ika Tapu a Māui.
E mahi tahi ana a Sealord ki ngā iwi hei wāhanga o tētahi kaupapa hei whakapiki i te tatau o ngā uri o Aotearoa i runga i ōna waka.
Ko Seth Gerrard rātou ko Willie Smith, ko Tremain Turfry-Ross o Tūranga ngā kaimahi hou tuatahi i kopoua ki te pakihi i runga i taua kaupapa. I tīmata tā rātou whakawhitinga mai ki roto o Sealord, me te wheako anō i ngā mahi ki te Wheketere Ikamākūkū, kātahi ka whakamātauria ō rātou waewae ki runga i tētahi o ō Sealord waka ki te moana uriuri.
E hāngai ana te kaupapa kimi Kiwi nei ki tā Sealord kī taurangi ki te Kāwanatanga, i muri mai i ngā tono uruwhenua mō ngā kauwaka rāwaho i tērā tau.
He kaha hoki ki te whakakauhoa tāngata ko Te Rūnanga o Tūranganui a Kiwa, arā ko Rongowhakaata, ko Ngāi Tāmanuhiri me Te Aitanga a Mahaki. He kaha hoki te whakaawetanga mai i te tūhonotanga nei a te Kaiwhakahaere Hokonga Umanga ā-Ao nei, a Kleat Nepe, i tupu rā i roto o Tūranga.
From left, Kleat Nepe, Seth Gerrard and Willie Smith.
“Ko te whakawhānuitanga o Ngā Tapuwae o Māui kia whai wāhi ai ētahi atu āhuatanga, ētahi atu āheinga i roto i te umanga mā ō mātou whakauru, ka pakari ake ngā whakahoanga ki tua noa o te tauhokonga,” hei tā Kleat. “Mā te urunga mai o ngā tāngata o te tuawhenua ki te pakihi mahi ika e māmā ai te haere mai a ngā uri katoa o ngā iwi ki Sealord, ā, ko te whakatinanatanga o tērā ko te kopounga o Seth rāotu ko Willie, ko Tremain. Ko te tūmanako ia ka para ēnei matataua tokotoru nei i te huarahi ki ētahi atu tūranga mahi, āheinga whakaurunga anō hoki ki tua o te pae.”
E mahi tahi ana a Sealord me te ratonga hauora Māori nei i te Te Tauihu, a Te Piki Oranga, kia māmā ake ai mā ngā whānau i Te Tauihu o te Waka te whai wāhi atu ki ngā ratonga hauora.
E tuku pūtea ana te kaihāpai rangatōpū tuatahi o Te Piki Oranga, a Sealord, mō ngā tau e toru kei mua i te aroaro hei whakaea i ngā utu hāereere a ngā whānau ki ngā huinga, ā, ki te āwhina i ō Te Piki Oranga kaimahi ki te haere ki ngā whānau, ki ō rātou kāinga.
E ai ki te Tumuaki o Te Piki Oranga, ki a Anne Hobby, he huhua ā Te Piki Oranga kirimana hei tuku ratonga hauora ki ngā whānau, engari he rite tonu te korenga ō rātou e āhei ki te haere ki ngā ratonga e hiahia ai rātou.
“He taupā tūturu te korenga ō te waka ki te pikinga o te ora o te tangata,” hei tā Hobby. “Kāore ētahi whānau huhua e whai wāhi ki te waka, ki te moni rānei hei hoko penehīni, hei whakautu tēkihi, hei whakautu pahi rānei. Me ka uaua te nekeneke haere, he uaua tonu atu māna. Te tamōtanga i te huinga, ka uaua kē atu mā te tangata te whai i tāna mahere whakapiki oranga.
“Nō reira, ka āwhina atu a Sealord i ngā whānau ki te whakaea utu hāereere, ka tokomaha atu ngā tāngata e taetae atu ana ki ngā huinga. He whakaurunga papai tēnei – e manahau ana mātou e kite ana a Sealord i te pai o ā mātou mahi.”
E ai ki te Tumuaki o Sealord, ki a Doug Paulin, inā rā te māori noa o te piringa nei, te whakatairangatanga nei mō Sealord.
Māui ki te katau, Tumuaki o Sealord Doug Paulin, me te Tumuaki o Te Piki Oranga Anne Hobby
